Mniszek lekarski lub mniszek pospolity (Taraxacum officinale) to nie tylko uporczywy chwast, ale roślina lecznicza i warzywo. Z tego artykułu dowiesz się więcej o mniszku lekarskim: na co pomaga jego korzeń, liście i kwiaty, a także o jego możliwych właściwościach leczniczych, działaniu, zastosowaniu oraz przeciwwskazaniach i skutkach ubocznych.
Skąd wzięła się nazwa tego rośliny leczniczej? Cóż, gdy nasiona odpadną, pojawia się łodyga przypominająca ogoloną głowę mnicha. Potocznie jest nazywany mleczem i często mylony z rośliną o tej nazwie. Przeczytaj opis poniżej, jakie są różnice pomiędzy nimi oraz jak odróżnić mniszek lekarski od mlecza.
Jest to zioło tonizujące, o którym uważa się, że wzmacnia lub pobudza układy narządów. Bogate źródło witamin i minerałów, wspomaga przepływ moczu i żółci.
Inne nazwy: mniszek pospolity, mlecz, mleczaj, męska stałość, brodawnik, podróżnik mieczowaty, lwi ząb, wilczy ząb, pąpawa, wole oczy, wołowe oczy.
Surowce lecznicze:
- korzeń (Taraxaci radix)
- liść (Taraxaci folium)
- kwiat mniszka (Taraxaci flos)
Najczęściej używaną w ziołolecznictwie częścią tej rośliny jest korzeń; ale można również użyć liści i kwiatów.
Oprócz zastosowania leczniczego używa się ją do celów kulinarnych. Liście można jeść na surowo, np. dodać je do sałatek i kanapek, lub lekko gotowane. Z liści przygotowuje się też herbatę z mniszka, z korzeni substytut kawy, a z kwiatów syrop.
Substancje czynne i skład:
- Korzeń mniszka (Taraxaci radix) – triterpeny, substancje gorzkie, fitosterole, wielocukry, pektyny, substancje żywicowe, aminy, kwasy organiczne i witaminy: A, B1, C, D.
Jego zawartość składników odżywczych jest wyjątkowo wysoka. W rzeczywistości korzeń mniszka lekarskiego ma większą wartość odżywczą niż wiele warzyw. Jest szczególnie bogaty w witaminy i minerały, białko, cholinę, inulinę i pektynę.
Jego zawartość karotenoidów jest niezwykle wysoka, ma wyższą zawartość witaminy A (w postaci beta-karotenu) niż marchew. [1]Jr. Nd, J. P. E., & Nd, M. M. T. Textbook of Natural Medicine (5th ed.). Churchill Livingstone, 2020:876-877. https://doi.org/10.1016/B978-0-323-43044-9.00117-5
Około 100 g mniszka pospolitego zapewnia około 10-15% dziennego zapotrzebowania na potas przy niewielkim lub zerowym spożyciu kalorii. - Liść mniszka (Taraxaci folium) – jest znakomitym źródłem witaminy A i doskonałym źródłem witaminy C, B2 (ryboflawiny), B6, B1 (tiaminy) i witaminy K, a także umiarkowanym źródłem wapnia, miedzi, potasu, manganu i żelaza. [2]Jr. Nd, J. P. E., & Nd, M. M. T. Textbook of Natural Medicine (5th ed.). Churchill Livingstone, 2020:876-877. https://doi.org/10.1016/B978-0-323-43044-9.00117-5
- Kwiat mniszka (Taraxaci flos) – bogaty w karotenoidy, polifenole, takie jak flawonoidy, apigenina, izokwercitryna (związek podobny do kwercetyny) i kwas kawowy, a także terpenoidy, triterpeny i seskwiterpeny. Zawiera także ślady olejku eterycznego i cukry.
Mniszek lekarski – właściwości lecznicze i działanie
- żółciopędne
- moczopędne
- żołądkowe
- przeciwcukrzycowe
- hepatoprotekcyjne (ochronne na komórki wątroby)
- przeciwzapalne
- przeciwutleniające
- pobudzające apetyt
Skuteczność terapeutyczna mniszka lekarskiego nie została znacząco zbadana w warunkach badań klinicznych. Większość dowodów pochodzi z tradycyjnych badań in vitro i na zwierzętach.
Mniszek lekarski – zastosowanie
Korzeń mniszka lekarskiego – właściwości
Korzeń mniszka lekarskiego może mieć wiele pozytywnych właściwości dla układu pokarmowego, chociaż wiele z nich jest jeszcze niepotwierdzonych badaniami.
Tradycyjnie jest używany do poprawy apetytu, łagodzenia drobnych dolegliwości trawiennych i łagodzenia zaparć.
Gorzkie zioła są używane do wspomagania trawienia w przekonaniu, że związki goryczowe stymulują początkową fazę trawienia, w tym wydzielanie śliny i soków żołądkowych. Właściwości mniszka pospolitego wykraczają poza tę początkową fazę, stymulując wydzielanie żółci przez wątrobę i woreczek żółciowy.
Działanie żółciopędne jest dwojakie. Otóż, ma bezpośredni wpływ:
- na wątrobę, powodując wzrost produkcji żółci i jej dopływu do woreczka żółciowego (efekt pobudzający wydzielanie żółci)
- na woreczek żółciowy, powodując jego skurcz i uwalnianie zmagazynowanej żółci (efekt ułatwiający przepływ żółci). [3]Jr. Nd, J. P. E., & Nd, M. M. T. Textbook of Natural Medicine (5th ed.). Churchill Livingstone, 2020:876-877. https://doi.org/10.1016/B978-0-323-43044-9.00117-5
Obecnie uważa się, że właściwości tonizujące trawienie przypisywane mniszkowi lekarskiego wynikają z gorzkiej substancji, którą naukowcy nazwali taraksacyną i zidentyfikowali jako należące do klasy substancji czynnych zwanych guaianolidami, które mają działanie antyseptyczne, bakteriobójcze w jelitach. [4]Ahmad VU, Yasmeen S, Ali Z, et al. Taraxacin, a new guaianolide from Taraxacum wallichii. J Nat Prod. 2000;63:1010–1011
Korzeń mniszka lekarskiego zawiera znaczną ilość (do 40%) prebiotycznego błonnika inuliny. Inulina zawiera złożony węglowodan fruktooligosacharyd (FOS), który służy jako źródło pożywienia dla „przyjaznych” gatunków bakterii okrężnicy Bifidobacterium i Lactobacillus, a tym samym wspomaga ich rozwój.
Wodne ekstrakty z korzeni Taraxacum officinale przebadano pod kątem ich aktywności w stymulowaniu wzrostu 14 różnych szczepów bifidobakterii. Wzrost sześciu szczepów uległ istotnemu zwiększeniu. [5]Trojanová V, Rada L, Kokoška, et al. The bifidogenic effect of Taraxacum officinale root. Fitoterapia. 2004;75:760–763
Mniszek lekarski na wątrobę
Roślina ta jest często spożywana jako środek „oczyszczający” wątrobę. Istnieją pewne dowody, choć nieliczne, na poparcie tych właściwości.
Wykazano, że myszy karmione ekstraktem z korzenia mniszka lekarskiego doświadczyły znacznego spowolnienia postępu bliznowacenia wątroby (zwłóknienia) w porównaniu z myszami, którym podawano placebo.
Według badania ekstrakt był w stanie dezaktywować pierwotne komórki biorące udział w zwłóknieniu, zwane komórkami gwiaździstymi wątroby. Dzięki temu udało się zniwelować stres oksydacyjny w wątrobie, umożliwiając jej gojenie się i powolną regenerację. [6]Cai L, Wan D, Yi F, Luan L. Purification, Preliminary Characterization and Hepatoprotective Effects of Polysaccharides from Dandelion Root. Molecules. 2017; 22(9):1409. doi:10.3390/molecules22091409
Jednak nie należy automatycznie oczekiwać takich samych wyników u ludzi ze względu na różnice w metabolizmie ludzi i zwierząt. Badania na ludziach są obecnie niedostępne.
Wysoka zawartość choliny w korzeniu może być głównym czynnikiem wpływającym na działanie tego zioła jako „tonik” dla wątroby.
Historycznie rzecz biorąc, przypisanie pozytywnego wpływu mniszka lekarskiego na różnorodne schorzenia może być powiązany z jego zdolnością do poprawy funkcji wątroby.
Mniszek na cukrzycę
Uważa się, że korzeń mniszka lekarskiego ma właściwości przeciwcukrzycowe ze względu na dużą zawartość inuliny. Samo to zwiększa wrażliwość na insulinę, spowalniając przepływ cukru z jelit do krwiobiegu, zapobiegając skokom poziomu cukru we krwi lub insuliny.
Ekstrakt z mniszka lekarskiego stymuluje również komórki trzustki do produkcji insuliny, lepiej kontrolując poziom cukru we krwi i unikając hiperglikemii.
Kwas chlorogenowy wpływa zarówno na wydzielanie insuliny, jak i na wrażliwość na insulinę.
Roślina ta może mieć zastosowanie w przypadkach łagodnej cukrzycy w początkowych stadiach.
Ponadto właściwości przeciwutleniające i przeciwzapalne mniszka lekarskiego mogą chronić przed długotrwałymi powikłaniami cukrzycy typu 2 (takimi jak choroby serca). [7]Wirngo F, Lambert M, Jeppesen P. The Physiological Effects of Dandelion (Taraxacum Officinale) in Type 2 Diabetes. Rev Diabet Stud. 2016;13(2-3):113-31. doi:10.1900/RDS.2016.13.113
Mniszek lekarski na raka
Badania laboratoryjne wykazały, że wyciąg z korzenia mniszka lekarskiego ma właściwości przeciwnowotworowe w różnych komórkach rakowych (białaczka[8]Ovadje P, Hamm C, Pandey S. Efficient induction of extrinsic cell death by dandelion root extract in human chronic myelomonocytic leukemia (CMML) cells. PLoS One. 2012;7(2):e30604. doi: 10.1371/journal.pone.0030604., rak trzustki[9]Ovadje P, Chochkeh M, Akbari-Asl P, et al. Selective induction of apoptosis and autophagy through treatment with dandelion root extract in human pancreatic cancer cells. Pancreas. Oct 2012;41(7):1039-1047. i jelita grubego[10]Ovadje P, Ammar S, Guerrero JA, et al. Dandelion root extract affects colorectal cancer proliferation and survival through the activation of multiple death signalling pathways. Oncotarget. 2016 Aug 22.), ale nie przeprowadzono badań na ludziach.
Było kilka opisów przypadków potencjalnych korzyści u pacjentów z rakiem krwi, ale nie jest jasne, czy było to ostatecznie spowodowane działaniem mniszka. [11]Rahmat LT, Damon LE. The Use of Natural Health Products Especially Papaya Leaf Extract and Dandelion Root Extract in Previously Untreated Chronic Myelomonocytic Leukemia. Case Rep Hematol. 2018;2018:7267920.
Jedno z badań wykazało, że ekstrakt gorącą wodą z liści mniszka lekarskiego, ale nie z korzeni ani kwiatów, zmniejszył inwazyjność komórek raka prostaty i raka piersi. [12]Sigstedt SC1, et al. Evaluation of aqueous extracts of Taraxacum officinale on growth and invasion of breast and prostate cancer cells. Int J Oncol. (2008)
Mniszek wykazuje działanie estrogenne i dlatego może zwiększać wzrost komórek nowotworowych wrażliwych na hormony!
Ponadto może powodować reakcje alergiczne i wchodzić w interakcje z niektórymi lekami [13]https://www.mskcc.org/cancer-care/integrative-medicine/herbs/dandelion (więcej o skutkach ubocznych i przeciwwskazaniach poniżej).
Potrzebne są badania kliniczne, aby określić warunki, w których mniszek może być bezpieczny i skuteczny.
Liście mniszka lekarskiego – właściwości
Liście mniszka lekarskiego mają właściwości moczopędne, które można porównać do diuretyków na receptę stosowanych w leczeniu obrzęków.
Niektórzy naukowcy uważają, że właściwości moczopędne mniszka lekarskiego mogą mieć zastosowanie medyczne, w tym w leczeniu stanu przedcukrzycowego lub przedmiesiączkowych wzdęć i zatrzymywania wody.
Badanie z 2009 r. wykazało, że pojedyncza dawka ekstraktu z mniszka lekarskiego zwiększyła częstotliwość oddawania moczu, ale nie jego objętość, w ciągu pięciu godzin po przyjęciu dawki.
Naukowcy nie byli w stanie określić, w jaki sposób mniszek pospolity wyzwalał ten efekt. Może to wynikać z wysokiej zawartości potasu, ale nie wykluczono też innych składników rośliny. Stosunek częstotliwości do objętości sugeruje, że ekstrakt może działać drażniąco na pęcherz. [14]Clare B, Conroy R, Spelman K. The Diuretic Effect in Human Subjects of an Extract of Taraxacum officinale Folium over a Single Day. J Altern Complement Med. 2009;5(8):929-34. doi:10.1089/acm.2008.0152
Potrzebne są dalsze badania, aby ustalić, czy dłuższa ekspozycja na ekstrakt może powodować skutki uboczne.
W ostrym niebakteryjnym zapaleniu migdałków u dzieci wykazano skuteczność wyciągu z ziół zawierającego:
- korzeń prawoślazu
- kwiaty rumianku
- ziele skrzypu
- liście orzecha włoskiego
- ziele krwawnika
- korę dębu
- ziele mniszka [15]Popovych V, Koshel I, Malofiichuk A, et al. A randomized, open-label, multicenter, comparative study of therapeutic efficacy, safety and tolerability of BNO 1030 extract, containing marshmallow root, chamomile flowers, horsetail herb, walnut leaves, yarrow herb, oak bark, dandelion herb in the treatment of acute non-bacterial tonsillitis in children aged 6 to 18 years. Am J Otolaryngol. 2019 Mar-Apr;40(2):265-273.
Niektórzy badacze zasugerowali mniszek lekarski na odchudzanie. Oparto to na właściwościach rośliny do poprawy metabolizmu węglowodanów i zmniejszenia wchłaniania tłuszczu, przy czym ekstrakt z liści jest silniejszy w tej ostatniej funkcji. Nie zbadano jeszcze, czy doprowadziłoby to do zmniejszenia masy tłuszczowej u ludzi. [16]González-Castejón M1, et al. Reduction of adipogenesis and lipid accumulation by Taraxacum officinale (Dandelion) extracts in 3T3L1 adipocytes: an in vitro study. Phytother Res. (2014)
Kwiat mniszka lekarskiego – właściwości
Kwiat mniszka lekarskiego działa podobnie jak korzenie, ale wykazuje jeszcze silniejsze działanie moczopędne i przeciwzapalne.
Tradycja ludowa poleca napary z ziela mniszka jako lek na wysypki oraz na hemoroidy, zaś napary z kwiatów jako środek wykrztuśny.
Mniszek lekarski – przeciwwskazania
Przeciwwskazaniami do stosowania korzenia i liści mniszka są:
- Nowotwory wrażliwe na hormony: badania in vitro sugerują, że mniszek lekarski może zwiększać wzrost tych komórek rakowych.
- Niedrożność dróg żółciowych lub inne poważne choroby pęcherzyka żółciowego. Powinien być stosowany tylko pod nadzorem lekarza przez osoby z kamieniami żółciowymi. [17]Blumenthal M, ed. The Complete German Commission E Monographs, Therapeutic Guide to Herbal Medicines. Boston, MA: Integrative Medicine Communications; 1998:119-120
- Przewlekła choroba nerek: herbata z mniszka zawiera wysoki poziom szczawianów, które mogą gromadzić się u pacjentów z zaburzeniami czynności nerek, prowadząc do toksyczności. W kamicy żółciowej stosowany może być tylko w porozumieniu z lekarzem.
- Leki immunosupresyjne: opis przypadku toksycznego poziomu leków immunosupresyjnych we krwi u pacjenta po przeszczepie nerki został przypisany stosowaniu herbaty zawierającej mniszek.
- Leki będące substratami cytochromu P450: Badania in vitro i na zwierzętach sugerują, że mniszek może zmieniać stężenie leków będących substratami CYP3A4 i CYP1A2 we krwi. Ponadto odnotowano przypadek toksycznego stężenia środków immunosupresyjnych we krwi, który przypisywano stosowaniu herbaty zawierającej mniszek.
- Przyjmowanie litu: Badania na zwierzętach i ludziach sugerują, że mniszek ma działanie moczopędne i może zwiększać ubytek sodu.
- Leki moczopędne: Badania na zwierzętach i ludziach sugerują, że mniszek może nasilać działanie moczopędne.
- Leki hipoglikemiczne: mniszek może obniżać poziom cukru we krwi.
Mniszek lekarski – skutki uboczne i działania niepożądane!
- Podobnie jak inne substancje gorzkie, mniszek lekarski może nasilać nadkwaśność żołądka. [18]Panacea Nr 3 (8), lipiec 2004 strony: 8-11
- Zgaga, zapalenie żołądka, niestrawność; łagodna biegunka przy przedawkowaniu.
- Niski poziom cukru we krwi.
- Kontaktowe zapalenie skóry może występować częściej u dzieci po ekspozycji na mniszek lekarski.
Może powodować reakcje alergiczne, zarówno gdy jest przyjmowany doustnie, jak i stosowany na skórę osób wrażliwych, zwłaszcza mających uczulenie na inne rośliny z rodziny astrowatych. [19]Sweeney B1, et al. Evidence-based systematic review of dandelion (Taraxacum officinale) by natural standard research collaboration. J Herb Pharmacother. (2005)
Mniszek a mlecz – jak odróżnić?
Nazwa mlecz powstała od białego soku, jaki wypływa z łodygi i liści po ich przerwaniu. Jest to jednak nazwa myląca, gdyż istnieje inna roślina o takiej nazwie – Mlecz (Sonchus).
I mniszek, i mlecz należą do tej samej rodziny astrowatych, i nawet wyglądają podobnie. Jak je odróżnić? Ich główne różnice to kwiaty i liście:
- Kwiat mniszka jest podobny do mlecza. Jednak mlecz ma zwykle wiele kwiatów wyrastających na każdej łodydze.
- Mniszek ma tylko jeden kwiat na łodydze.
- Liście mlecza rosną aż po łodygę, a także u podstawy rośliny.
Liście mniszka są tylko u podstawy. - Łodygi mlecza są nierozgałęzione, aż do szczytu, gdzie wyrastają i rozwijają się kwiaty.
Mlecze były używane jako pasza, szczególnie dla królików. Popularne chwasty mogą być również spożywane przez ludzi w postaci warzyw liściastych. Młode liście przypominają sałatę, ale stare liście i łodygi mogą być gorzkie. Po ugotowaniu mają smak podobny do boćwiny. We Włoszech, są gotowane ze spaghetti.
Zbiór i suszenie
- Korzeń mniszka wykopuje się jesienią lub wczesną wiosną. Wybierz grubsze, których średnica przekracza średnicę ołówka. Suszyć należy w miejscach wentylowanych i ocienionych lub suszarniach.
- Liście zbiera się przed kwitnieniem.
- Koszyczki kwiatowe zerwij bez łodyg. Susz je w wysokiej temperaturze.
Bibliografia