Zioła i rośliny lecznicze zawierają w swoim składzie wiele rodzajów substancji leczniczych – fitochemikalia. Są to naturalne związki czynne, których właściwościom zioła zawdzięczają swoje zdrowotne działanie. Substancje lecznicze pochodzenia roślinnego są wykorzystywane nie tylko w ziołolecznictwie, ale w szeroko pojętej medycynie.
Olejki eteryczne
Olejki eteryczne są stężonymi wyciągami związków eterycznych z roślin, zwykle mieszaniną wielu elementów, z których jeden jest dominujący (np. olejek miętowy składa się z ok. 80 składników, wśród nich dominującym jest mentol). Są nierozpuszczalne w wodzie, natomiast rozpuszczalne w rozpuszczalnikach organicznych i tłuszczach.
Lecznicze olejki eteryczne powodują przekrwienie skóry, dlatego mogą być stosowane do wcierań przy zapaleniach opłucnej, bólach stawowych, mięśniobólach i nerwobólach oraz odmrożeniach (zobacz Aromaterapia i masaż na Abcmasazu.pl). Mogą także być stosowane do inhalacji w przypadkach chorób układu oddechowego.
Przeciwbakteryjne właściwości mają olejki: tymiankowy, miętowy, anyżowy, majerankowy.
- Działanie wykrztuśne – olejek sosnowy, eukaliptusowy, szałwiowy, miętowy.
- Działanie moczopędne – jałowcowy i pietruszkowy.
- Żółciopędnie działają olejki miętowy i tymiankowy.
- Działanie pobudzające wydzielanie soku żołądkowego – olejki rodziny baldaszkowatych.
- Uspokajające i znieczulające – walerianowy, z melisy, tatarakowy i goździkowy.
Flawonoidy w ziołach
Flawonoidy są to związki barwne występujące we wszystkich prawie ziołach i we wszystkich organach roślin. Flawonoidy spełniają rolę enzymów oddechowych, mają korzystne właściwości na naczynia włosowate, dezynfekują drogi moczowe, ułatwiają trawienie. Główne grupy flawonoidów to flawony i antocyjany:
Flawony – barwniki żółte, biorą udział w reakcjach oksydoredukcyjnych, stanowią swoiste enzymy oddechowe, mogą ochraniać przed promieniowaniem X. Są używane do barwienia żywności. Flawony mają działanie moczopędne, obniżają ciśnienie tętnicze krwi, biorą udział w magazynowaniu witaminy C. Szczególnie dużo flawonów występuje w owocach, warzywach, a z ziół – w bratku polnym, skrzypie, pokrzywie, gryce, rucie, kwiatach czarnego bzu.
Antocyjany mają różne barwy w zależności od kwasowości środowiska, od barwy pomarańczowoczerwonej przez purpurową do fioletowej. Są rozpuszczalne w soku komórkowym. Występują w płatkach kwiatów, owocach, korzeniach, bulwach. Antocyjany nadają barwę burakom ćwikłowym, owocom czarnej porzeczki, wiśni, bzu czarnego, borówki czernicy. Są nietoksycznymi barwnikami używanymi w przemyśle spożywczym.
Fenole i polifenole
Fenole
Fenole przypominają budową alkohole, są słabymi kwasami. Fenole łatwo przenikają przez błonę komórkową i powodują denaturację białka. Jako fenole proste mają na ogół działanie bakteriobójcze i stosowane są głównie zewnętrznie w postaci olejków eterycznych (np. tymol w olejku tymiankowym, olejek goździkowy).
Substancje fenolowe częściej występują jako fenolokwasy i glikozydy fenolowe:
Glikozydy fenolowe mają szczególne znaczenie lecznicze:
- salicyna, zawarta w korze wierzby i kwiatach wiązówki, pochodna kwasu salicylowego, prototyp aspiryny. Ma działanie przeciwzapalne, wykorzystywane w chorobach reumatycznych.
- arbutyna, występująca w ziołach dezynfekujących drogi moczowe. Zawarta m.in. w liściach mącznicy lekarskiej i borówki brusznicy.
Liczne fenolokwasy (kwas kawowy, rozmarynowy) oraz ich glikozydy i pochodne (kwas chlorogenowy) mają działanie, bakteriostatyczne, przeciwwirusowe, przeciwmiażdżycowe, immunostymulujące.
Związki fenolowe występują w korze dębu, cykorii, czarnym bzie, arnice i innych.
Inne przykłady fenoli to resweratrol, eugenol, gwajakol, hydrochinon, pirogalol, pirokatechina i rezorcyna.
Polifenole
Polifenole to fitochemiczne przeciwutleniacze (np. kwas chlorogenowy), które zapobiegają lub neutralizują szkodliwe działanie wolnych rodników. Charakteryzują się obecnością wielu jednostek strukturalnych fenolu. Liczba i cechy tych struktur fenolowych stanowią unikalne właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne (metaboliczne, toksyczne, terapeutyczne itp.) poszczególnych członków grupy. Przykładem polifenoli jest tanina i elagitanina.
Alkaloidy
Alkaloidy to związki o charakterze zasadowym, zawierające w swojej cząsteczce azot. Niektóre alkaloidy mają bardzo skomplikowaną budowę chemiczną. Najwięcej alkaloidów znajduje się w nasionach i zbiorniczkach wydzielniczych roślin. Ich obecność nadaje roślinie gorzki smak i w ten sposób chroni przed spożywaniem przez zwierzęta. Większość alkaloidów słabo rozpuszcza się w wodzie. Alkaloidy często występują w połączeniu z kwasami organicznymi.
Najbardziej znane alkaloidy to:
- kodeina w maku – środek przeciwkaszlowy,
- kofeina w ziarnkach kawy – zwiększa zdolność do pracy umysłowej i fizycznej, zmniejsza uczucie senności i znużenia, przyspiesza pracę serca,
- teina w herbacie – reguluje ruchy jelit i uśmierza bóle,
- chelidonina w jaskółczym zielu – znosi skurcze mięśni gładkich zwłaszcza przewodu pokarmowego oraz działa cytotoksycznie,
- graweolina i fagaryna w rucie zwyczajnej – znoszą skurcze mięśni gładkich,
- alkaloidy zawarte w rozchodniku obniżają ciśnienie tętnicze, pobudzają ruchy jelit, działają moczopędnie, zmniejszają wrażliwość ośrodka naczynioruchowego.
Garbniki
Garbniki to związki o różnym składzie chemicznym, najczęściej są to połączenia kwasu galusowego z glukozą. Garbniki związane z białkami są nierozpuszczalne w wodzie. Po zetknięciu się z błoną śluzową przewodu pokarmowego tworzą nieprzepuszczalną błonkę. Garbniki niszczą bakterie i mają działanie unieczynniające jady bakteryjne. Mogą być używane jako odtrutka w przypadkach spożycia soli metali ciężkich lub alkaloidów. Garbniki nie są wchłaniane z przewodu pokarmowego.
Najbardziej znanym garbnikiem jest tanina zawarta w korze dębu.
Garbniki występują w owocach borówki czernicy, borówki brusznicy, jeżyny i innych.
Pektyny
Pektyny, czyli wielocukry, są to związki wielkocząsteczkowe, które w środowisku wodnym tworzą żele. Związki te znajdują się między komórkami i spełniają rolę spoiwa, cementują je. W przewodzie pokarmowym działają ochronnie. Pektyny chłonąc wodę dają uczucie wypełnienia przewodu pokarmowego, może to być wykorzystane w leczeniu otyłości i chorób przebiegających z zaburzeniami gospodarki tłuszczowej.
Najbogatsze w pektyny są pomarańcze, cytryny, jabłka, maliny, poziomki.
Kumaryna
Kumaryna jest pochodną pironu. Kumaryny mają działanie przeciwzakrzepowe, rozkurczowe, przeciwgorączkowe, przeciwbakteryjne, przciwgrzybicze.
Występują w zielu nostrzyka, polonicznika, ruty.
Pochodne kumaryn, uranokumaryny, mają właściwości uczulania ludzi i zwierząt na promieniowanie ultrafioletowe. Może to być wykorzystane w leczeniu łuszczycy i bielactwa, ale może także sprzyjać łatwym oparzeniom słonecznym. Występują w korzeniu arcydzięgla, liściach ruty, korzeniach biedrzeńca i innych.
Karotenoidy
Karotenoidy są szeroko rozprzestrzenione w świecie roślinnym. Są to pochodne izoprenu, substancje barwne, przeważnie żółte lub czerwone. Należą do nich barwniki marchwi i pomidorów. Karotenoidy biorą udział w budowie chloroplastów i chromoplastów, odgrywają istotną rolę w fotosyntezie i w procesach widzenia. Karotenoidem jest prowitamina A (β-karoten).
Glikozydy
Glikozydy, czyli połączenia cukrów, najczęściej glukozy, z alkoholami lub fenolami, to substancje lecznicze bardzo rozpowszechnione w przyrodzie. Najbardziej znane to salicyna i glikozydy nasercowe.
Glikozydy nasercowe poprawiają pracę serca, zmniejszają ilość skurczów serca, działają moczopędnie. Niektóre z nich kumulują się, inne szybko wydalają. Przy przedawkowaniu glikozydów (wolno wydalanych) mogą wystąpić objawy zatrucia.
Glikozydy występują w naparstnicy, konwalii, miłku wiosennym, cebuli morskiej i nasionach strofantu.
Saponiny
Saponiny to związki o charakterze glikozydowym. Wymieszane z wodą powodują jej pienienie. Zwiększają wydzielanie śluzu i ułatwiają jego odkrztuszanie z dróg oddechowych, zapobiegają odkładaniu cholesterolu i ciał tłuszczowych w ścianach naczyń, emulgują tłuszcze, ułatwiają trawienie.
Saponiny występują w wielu roślinach, m.in. w korzeniu mydlnicy lekarskiej, w zielu połonicznika i w pierwiosnku lekarskim.
Kwasy organiczne
Kwasy organiczne, czyli związki węgla zawierające grupę karboksylową. Występują i powstają w wyniku przemian w organizmach roślinnych i zwierzęcych. Są zgromadzone w znacznych ilościach w nasionach, owocach, korzeniach, liściach i łodygach roślin. Najczęściej spotykane w przyrodzie kwasy organiczne to: jabłkowy, cytrynowy, salicylowy, mrówkowy, octowy, walerianowy, izowalerianowy.
Kwasy organiczne aktywnie uczestniczą w przemianie materii, zwiększają wydzielanie gruczołów ślinowych, soku żołądkowego i trzustkowego, poprawiają apetyt i trawienie. Niszczą bakterie w przewodzie pokarmowym i przeciwdziałają nadmiernej fermentacji w jelitach. Ilość kwasów organicznych w owocach zmniejsza się wraz z ich dojrzewaniem.
Aminy biogenne
Aminy biogenne to związki, które powstają z aminokwasów (przez dekarboksylację). Wiele z nich przejawia silne działanie biologiczne, z niektórych powstają hormony, koenzymy i inne ważne dla organizmu substancje.
Aminy biogenne występują w postaci wolnej lub w połączeniu ze związkami fenolowymi w pokrzywie, rumianku, tataraku.
Terpeny
Terpeny to duża i różnorodna klasa związków organicznych (wodoru i węgla), wytwarzanych przez wiele różnych roślin, a także insekty. Są one głównym składnikiem każdej żywicy roślinnej lub olejków eterycznych i pełnią wiele ważnych ról w królestwie roślin – m.in. jako budulec chemiczny dla bardziej złożonych cząsteczek, takich jak kannabinoidy, niektóre hormony, witaminy (witamina A), pigmenty i sterole.
Terpeny określa się terpenoidami, gdy zostaną poddane denaturacji przez utlenianie (np. suszenie i utwardzanie) lub zmienione chemicznie przez przegrupowanie szkieletu węglowego. To one odpowiadają za zapach eukaliptusa, smak cynamonu, goździków i imbiru, a także za kolor żółtych kwiatów. Znane terpenoidy to m.in. aldehyd cytrynowy, mentol, salwinoryna A w szałwii wieszczej (z Meksyku) oraz kannabinoidy.
Terpenoidy roślinne są szeroko stosowane dla ich aromatycznych właściwości. Odgrywają one ważną rolę w tradycyjnych kuracjach ziołowych i są obecnie badane pod kątem antybakteryjnych, przeciwnowotworowych i innych właściwości farmaceutycznych.
Mircen jest jednym z najważniejszych terpenów. Jest składnikiem olejków m.in. z wawrzynu (lauru), ylang-ylang, macierzanki, pietruszki, chmielu i konopii. Mircen można też znaleźć w tymianku, konopii, mango, trawie cytrynowej, werbenie i mircie (od którego pochodzi nazwa związku).
Alfa-pinen (olejek sosnowy, Cannabis), najpopularniejsza terpena w świecie roślin, rozszerza oskrzela, co potencjalnie może być przydatne dla astmatyków. Pinen wpływa również na czujność i pamięć poprzez hamowanie rozkładu acetylocholinoesterazy, neuroprzekaźnika w mózgu, który stymuluje te procesy.
Inne przykłady terpenów: kamfora, karoten, skwalen, karan, geraniol, limonen.
Azulen
Azuleny, czyli węglowodory. Najbardziej znanym azulenem jest chamazulen występujący w rumianku, krwawniku i piołunie.
Azulen ma działanie przeciwuczuleniowe, przeciwzapalne, pobudza właściwości żerne białych ciałek krwi, hamuje rozwój wielu rodzajów bakterii z gronkowcami włącznie, zmniejsza obrzęki i przyspiesza gojenie się ran.
Antrazwiązki (antraglikozydy)
Antrazwiązki (antraglikozydy) – pochodne antracenu, mają działanie przeczyszczające. Siła tego działania i szybkość wystąpienia zależą od dodatkowych różnic w budowie poszczególnych związków.
Przeciwwskazaniem do stosowania antrazwiązków są ostre choroby zapalne przewodu pokarmowego, niewydolność nerek, guzy krwawnicze odbytu i ciąża.
Antrazwiązki występują w korze kruszyny, liściach i owocach senesu, w korzeniach rzewienia i aloesie.
Gorycze
Gorycze należą do różnych rodzajów związków chemicznych, charakteryzują się gorzkim smakiem, pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, wzmagają łaknienie. Należą do nich niektóre alkaloidy, jak strychnina i chinina, glikozydy jak gencjana i związki z liści bobrka trójlistkowego, związki z ziela krwawnika, dziurawca, mniszka, tysiącznika i piołunu.
Śluzy roślinne
Śluzy roślinne są wielocukrowcami tworzącymi z wodą galaretowate żele i zole, które stanowić mogą dobrą warstwę ochronną dla błon śluzowych przed trawiącym działaniem soków żołądkowych. Śluzy roślinne zmniejszają tarcie w jelitach, ułatwiają przesuwanie się pokarmu w przewodzie pokarmowym, przeciwdziałają zaparciom. Stosowane zewnętrznie mają działanie osłaniające.
Śluzy roślinne występują w liściach babki, w kwiatostanach lipy, nasionach lnu, w korzeniach prawoślazu i żywokostu.
Apteczka Ziołowa, L. M. Krześniak, Wyd. Sport i Turystyka