W jakiej postaci stosować zioła? Jak prawidłowo parzyć zioła? Co to jest i jak zrobić ekstrakt, napar, odwar, wywar, wyciąg roślinny (alkoholowy i wodny) lub nasiadówkę? Jak pić zioła? Przygotowanie i parzenie ziół. Czym się różnią wszystkie wyciągi z ziół? Znajomość ziół i ich składników zapewni najlepsze wyniki.
Ach po co, po co, po co nam żyć,
kiedy nie będzie wolno nam pić
herbatki, herbatki…
Bo póki, póki ciebie nam pić,
póty jak w niebie, jak w niebie nam żyć…
Jeremi Przybora, Kabaret Starszych Panów
Nalewka (wyciąg z ziół na alkoholu, maceraty alkoholowe)
Lecznicza nalewka ziołowa na substancjach roślinnych to alkoholowy wyciąg z wysuszonych ziół.
Owoce muszą być bardzo dojrzałe. Te, które zawierają mało miąższu (jarzębina, tarnina), należy zbierać po pierwszych przymrozkach lub przechowywać przez kilka dni w zamrażalce. Owoce pestkowe trzeba wydrylować.
Alkohol jest doskonałym rozpuszczalnikiem dla wielu fitochemikaliów, zwłaszcza tych o ograniczonej rozpuszczalności w wodzie. Jest również doskonałym konserwantem, dzięki czemu alkoholowe nalewki ziołowe mogą przetrwać kilka lat.
Podobnie jak inne ekstrakty roślinne, nalewki omijają potrzebę trawienia całych ziół w jelitach i są łatwo wchłaniane, co daje im przewagę nad przyjmowaniem tabletek czy kapsułek.
Nalewki ziołowe posiadają wiele właściwości leczniczych, ale substancje roślinne w ich składzie mogą także wywołać działania niepożądane i przeciwwskazania!
Ponieważ ilość użytej nalewki jest minimalna (zwykle między 20-40 kroplami), ilość spożytego alkoholu jest znikoma. Jeśli jednak znajdziesz się w sytuacji, w której chcesz zachować właściwości lecznicze ziół, ale bez spożycia alkoholu, możesz łatwo usunąć alkohol.
Wystarczy wziąć filiżankę wrzącej wody lub herbaty i upuścić odpowiednią dawkę nalewki na powierzchnię gorącej wody. Pozostaw to odkryte, aby ciepło mogło odparować alkohol z wody. Jeśli przykryjesz herbatę, alkohol nie wyparuje. Poczekaj co najmniej 5 minut, aż alkohol się ulotni.
Jak zrobić nalewkę ziołową?
Najlepiej przygotowywać nalewki w gąsiorze lub dużym słoju. Zioła (powinny zajmować maksymalnie 1/3 jego objętości) należy zalać spirytusem. Po kilku dniach wyciąg taki nadaje się do spożycia, zwykle w ilości kilkunastu kropli na kieliszek wody 2-3 razy dziennie.
W przypadku stosowania tych wyciągów zewnętrznie np. do okładów czy płukania śluzówek należy je rozcieńczać odpowiednią ilością wody.
Intrakt – co to jest?
Inną postacią wyciągów alkoholowych jest stabilizowany alkoholem wyciąg ze świeżych ziół leczniczych (alkoholatura, intrakt – łac. Alcoholaturae, Intracta).
Intrakt można zrobić przez zalanie gorącym alkoholem rozdrobnionego surowca roślinnego lub soków tych roślin. Gorący alkohol unieczynnia enzymy rozkładające cenne składniki aktywne zawarte w tym zielu.
Ta metoda nie nadaje się jednak do wszystkich surowców roślinnych. Podczas gdy gorący alkohol stabilizuje niektóre substancje czynne, inne może zniszczyć (np. walepotriaty w kozłku, a także wiele olejków).
Wyciąg wodny z ziół (ekstrakt roślinny, macerat, maceracja)
Macerat to wodny wyciąg z ziół na zimno.
Maceracja ziół zimną wodą rozkłada następujące substancje roślinne: cukry, białka, ciała albuminowe, gumy, substancje śluzowate, pektyny, kwasy roślinne, substancje barwiące, wiele soli mineralnych, glikozydy, niektóre alkaloidy, większość soli alkaloidowych i odrobinę olejków eterycznych.
Stosowanie zimnych wyciągów może być bardziej korzystne w przypadku ziół, takich jak mięta pieprzowa, rumianek, drapacz lekarski i prawoślaz. Jest to zwykle spowodowane obecnością śluzów lub substancji gorzkich, które są do pewnego stopnia denaturowane przez wrzącą wodę.
Kora oczaru wirginijskiego, szakłaka amerykańskiego, sumaka, wiązu czerwonego i kruszyny bardzo dobrze uwolni swoje składniki w wyciągu z ziół. Korzenie sarsaparilli i żywokostu są również dobrymi kandydatami do maceracji.
Macerat można przyrządzić m.in. z żywokostu, nagietka, marchwi, pokrzywy, dziurawca lub kasztanowca.
Jak zrobić ekstrakt z ziół (wyciąg z ziół, macerat wodny)?
Do przygotowania zimnego ekstraktu roślinnego (wyciągu, maceratu wodnego) stosuje się standardowy stosunek 1:32 (jedna porcja ziela i 32 porcje wody). Jeśli stosuje się suszone zioła, należy zwilżyć zioła przed zaparzeniem.
Umieść rozdrobnione zioła luźno w wiązanej torbie z muślinu i włóż do słoika, tak aby unosiły się w wodzie. Jest to konieczne, aby umożliwić przepływ czystej wody przez torebkę z ziołami, podczas gdy woda z ekstraktami ziołowymi krąży w dół. To „przemieszczenie krążenia” wymusi następnie czystą wodę z powrotem na górę słoja, w którym pływają zioła.
Odstaw do macerowania na 6-10 godzin w pomieszczeniu o temperaturze pokojowej. Następnie należy przecedzić macerat, dokładnie odciskając i wypić wyciąg w ciągu tego samego dnia.
Jeśli macerat jest za silny, można go rozcieńczyć wodą według gustu. W przypadku twardych i trudno pęczniejących surowców korzystne jest krótkotrwałe ich podgrzanie.
Gliceryt (ekstrakt glicerynowy, nalewka glicerynowa)
Podczas gdy tradycyjne nalewki wykorzystują alkohol jako rozpuszczalnik, gliceryty opierają się na glicerynie jako głównym lub jedynym rozpuszczalniku.
Gliceryt, czyli ekstrakt glicerynowy lub nalewka glicerynowa to płynny bezalkoholowy preparat ziołowy, w którym główną metodą ekstrakcji jest gliceryna roślinna.
Gliceryna jest uważana za słabszy rozpuszczalnik niż alkohol, a nawet woda, więc nie są to najsilniejsze dostępne nalewki, ale stanowią alternatywę bezalkoholową i mogą być bardziej odpowiednie dla dzieci i osób wrażliwych na alkohol.
Należy zauważyć, że nalewki glicerynowe wchłaniają się wolniej niż nalewki na bazie alkoholu. Ponieważ alkohol ma szybki dostęp do wątroby, lecznicze substancje czynne alkoholowych nalewek są szybciej wchłaniane. Roślinne ekstrakty glicerynowe są wchłaniane przez szlak glukonogenny w wątrobie, który jest około 30% wolniejszy, ale za to ma mniejszy wpływ na poziom cukru we krwi niż alkohol.
Glicerynę najlepiej stosować do kwiatów, liści i ziół aromatycznych, podczas gdy alkohol lepiej usuwa właściwości z twardych części roślin, takich jak korzenie, kora i suszone jagody.
Gliceryna ma właściwości antyfermentacyjne, które są skuteczne w konserwacji. Okres trwałości glicerytu wynosi 14-24 miesięcy. Dla porównania okres trwałości ekstraktu alkoholowego wynosi 5+ lat.
Napar ziołowy (herbata ziołowa)
Napar z ziół (łac. infusum) jest jedną z najczęściej stosowanych form wyciągów. Napar z ziół to potocznie mówiąc herbata ziołowa.
Jak zrobić napar? Po rozdrobnieniu odpowiedniej ilości suszonych ziół zalewamy je wrzątkiem i odstawiamy pod przykryciem na 10-15 minut. Napar ziołowy można także podgrzewać, ale nie powinien się gotować.
Napary ziołowe są nietrwałą postacią leków i powinny być spożyte w dniu przyrządzenia.
Przykłady: napar z pokrzywy, herbata z lipy
Odwar, wywar z ziół
Odwar, czyli wywar z ziół (łac. decoctum) to też rodzaj wodnego wyciągu. Sporządza się głównie z twardych części roślin (jak korzenie, kora, nasiona).
Nie nadają się na odwar rośliny zawierające substancje śluzowe lub olejki eteryczne.
Jak zrobić odwar? Odpowiednią ilość surowca po uprzednim rozdrobnieniu zalewamy wodą i podgrzewamy aż do wrzenia, a następnie gotujemy przez kilka (3-5) minut. W przypadku roślin zawierających trudno rozpuszczalne substancje czas gotowania wywaru należy wydłużyć do 10 i więcej minut. Odstawiamy odwar na ok. 10 minut i po przecedzeniu możemy pić.
Odwar ziołowy podobnie jak napar powinien być użyty w tym samym dniu.
Inhalacje z ziół, parówka ziołowa
Inhalacje łagodzą katar, parówki ułatwiają oczyszczanie cery.
Zioła zalewa się wrzątkiem i pozostawia na 15 min. pod przykryciem do naciągnięcia.
Przy domowej inhalacji i parówce należy pochylić się nad naczyniem z naparem w odległości 30-40 cm i nakryć głowę ręcznikiem, tak, by para nie wydostawała się na zewnątrz.
Nasiadówka
Nasiadówki parowe są pomocne w leczeniu stanów zapalnych okolic intymnych.
Jak zrobić nasiadówkę? Tak samo jak przy inhalacji, zalać zioła wrzątkiem i pozostawić na 15 min pod przykryciem do zaparzenia. W przypadku nasiadówki należy przykucnąć nad miską. Zabieg powinien trwać 10-15 min.
Kompres (stempel ziołowy) i kataplazm
Kompresy i kataplazmy przykłada się na ciało w celu złagodzenia bólu, pobudzenia krążenia i leczenia schorzeń skóry.
Do przygotowania kompresu (okładu) lub stempla ziołowego potrzebny jest odwar lub napar (w zależności od potrzeb ciepły lub zimny). Czystą lnianą albo bawełnianą serwetkę zamacza się w ziołowym płynie i przykłada na skórę.
Gorący stempel ziołowy okrywa się dodatkowo folią i kocem. By zbyt szybko nie ostygł, można również położyć na nim butelkę z gorącą wodą.
Kataplazmy podobne są do okładów, jednak w tym wypadku zamiast odwaru czy naparu stosuje się całe części roślin. Zioła zalewa się odrobiną wrzątku, a gdy lekko przestygną, nakłada się na skórę i przykrywa gazą.
Kataplazmy są bardziej skuteczne od kompresów.
Syrop
Syropy to wyciągi z suszonych lub świeżych ziół gotowanych w roztworze cukru aż do zgęstnienia.
Rozdrobnione zioła zalewa się letnią wodą i gotuje na wolnym ogniu. Gdy woda zacznie wrzeć, dodaje się miód lub cukier (zazwyczaj 2-4 łyżki na 2 1/2 l odwaru). Uzyskany płyn podgrzewa się, nie doprowadzając do wrzenia, aż zgęstnieje. Po przestudzeniu syrop należy zlać do ciemnych butelek i przechowywać w lodówce.
Syropy są szczególnie przydatne w leczeniu kaszlu.
Sok
Soki wyciskane przy pomocy np. sokowirówki mogą być spożywane same, a także z miodem, cukrem, dżemem, dodawane do galaretek, kisieli, napojów lub stabilizowane alkoholem. Np. sok z pokrzywy lub sok brzozowy.
Ziołomiody
Substancje zawarte w ziołach mogą wzmocnić dobroczynne właściwości miodu (wzmacniają odporność, łagodzą kaszel).
Prawdziwe ziołomiody są wytwarzane przez pszczoły karmione pożywką z dodatkiem ziół. Samodzielnie można przygotować domową wersję ziołomiodu. Łyżeczkę ziół miesza się z taką samą ilością miodu, np. spadziowego czy akacjowego.
Sałatka
Wiele roślin leczniczych może być spożywanych w postaci sałatek.
Pamiętać trzeba zawsze o wcześniejszym ich umyciu.
Olejek eteryczny
W warunkach domowych trudno jest uzyskać olejki lecznicze z ziół. Otrzymuje się je metodami laboratoryjnymi i przemysłowymi przez destylację parą wodną. Olejki te można kupić w aptekach, wchodzą one w skład wielu leków ziołowych i produktów spożywczych.
Bibliografia:
- Apteczka Ziołowa, L. M. Krześniak, Wyd. Sport i Turystyka
- Cech, Richo (2000) Making Plant Medicine, Horizon Herbs
- M.Chow. Everything You Need to Know About Herbal Tinctures. Birth Song Botanicals Co. 2020 [dostęp 2021]